Over het boek Vaderlandsch A-B boek voor de Nederlandsche jeugd

Bekijk een aantal pagina's uit het boek > hier

Hanenboekjes

Tot het begin van de achttiende eeuw verschijnen bij allerlei uitgevers tientallen edities van het Groot abc-boek of hanenboek, waaruit praktisch elk Nederlands kind sinds de Reformatie op school leerde lezen: abc boekjes met het alfabet op verschillende manieren geschreven en zogenaamde Hanenboeken. Deze laatste waren dikker en er stonden ook oefeningen en leeslesjes in. Het heette Hanenboek omdat er op de eerste bladzijde een levensgrote haan stond afgebeeld als symbool voor ijver en werklust. Het hanenboek met zijn zestien bladzijden was voor ruim driekwart gevuld met protestants-christelijke teksten. Het Groot ABC diende dus tegelijk voor leesonderwijs én voor onderricht in de ‘ware religie’.

Inspiratiebronnen

Op zijn terugreis vanuit Rusland had hij in Berlijn en in Leipzig uitvoerig over zijn plan kunnen praten met allerlei leidende figuren van de Duitse Aufklärung, onder wie Christian Felix Weisse.
Weisse (1726-1804) was in Duitsland een van de eerste schrijvers die hun pen helemaal ten dienst stelden van de jeugd. Hij verwierf grote populariteit met zijn weekblad Der Kinderfreund (1776-1782), dat ook in het Nederlands werd bewerkt, terwijl zijn Neues ABC-Buch (1772) Swildens zou inspireren tot zijn Vaderlandsch A-B Boek voor de Nederlandsche Jeugd.

Zij sterkten hem in zijn voornemen om een totaal nieuw ABC-boekje te maken, dat het oude, confessioneel gebonden hanenboek geheel zou vervangen. Het zou niet slechts bestemd zijn voor enkele voorname scholen maar voor alle scholen in Nederland. Verder moest het een geïntegreerd leer- én leesboek worden, waarin naast technische vaardigheden als spelling vooral ook het nieuwe ethos van de vaderlandse Verlichting zou doorklinken. Vandaar ook de titel, die hier programmatische betekenis had. Het Vaderlandsch A-B Boek moest het volk bewust maken van de noodzaak tot maatschappelijke en morele heroriëntatie om aldus het dreigend verval van de Republiek te keren. Daarop was alles gericht.

Inhoud Vaderlandsch A-B boek voor de Nederlandsche jeugd

Om te beginnen het alfabet zelf. Swildens koos bewust voor elke letter een min of meer ideologisch bepaald sleutelwoord, dat eerst door een prent, dan door een tweeregelig versje en ten slotte door een prozatekst werd toegelicht. Prent en tekst besloegen telkens één pagina, zodat de lezer het geheel met één oogopslag kon overzien.
Voor de prenten had Swildens een hele stoet van bekwame kopergraveurs gecharterd, die naar Swildens' eigen ontwerp de illustraties vervaardigden. Zo fraai had nog geen Nederlands kinderboek, laat staan een schoolboek, er ooit uitgezien!
Op deze manier werd de heilsboodschap van de Verlichting er bladzijde na bladzijde in gehamerd.
Wat in het Vaderlandsch A-B Boek volledig ontbreekt zijn de gebeden uit het oude hanenboek. Maar de dubbele G voor God wijst er al op, hoeveel waarde ook de vrijmetselaar Swildens hechtte aan een juiste godsvoorstelling. God verschijnt hier echter niet als de God van de bijbel, die ons in Christus door Zijn bloed verlost heeft uit de zondeval, maar enkel als de wijze Bouwmeester van het Heelal. Een aparte, paginagrote plaat van het uitspansel moet dat aspect nog eens extra benadrukken.

Na het eigenlijke ABC-gedeelte volgen de eerste beginselen van rekenen en meetkunde (met platen), een serie spel- en leesoefeningen, een beknopte schets van het Nederlandse staatsbestel en tot besluit ‘Vyf Vaderlandsche Grond-Waarheden’.

Wat bewondering verdient is de consequent volgehouden opzet, waardoor het Vaderlandsch A-B Boek zo'n hecht doortimmerd geheel vormt. Het is zonder twijfel een klein monument van onze achttiende-eeuwse Verlichtingspedagogiek.
Maar het heeft, ondanks de kindvriendelijke toon en de aantrekkelijke plaatjes, in zijn permanente propaganda ook iets drammerigs. Terwijl de meer primitieve ABC-boekjes met hun simpele rijmelarij (‘Een Monnik woont in eene cel / En zegt de pret der aard vaarwel’) soms een naïef-volkse humor uitstralen, blijft Swildens van begin tot eind de bloedserieuze schoolmeester.

Intussen heeft hij met zijn ideologisch gekleurd leerboek wel een nieuwe trend gezet. Weldra zouden ook minder hooggestemde geesten het ABC-boek gaan gebruiken voor hun partijpolitieke propaganda.

terug «